Η ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ ΜΕΣΑ ΑΠΟ TO FORMAT ΤΩΝ ΛΑΩΝ

«Το πρώτο βήμα για να εξοντώσεις ένα έθνος είναι να διαγράψεις τη μνήμη του. Να καταστρέψεις τα βιβλία του, την κουλτούρα του, την ιστορία του.

Μετά να βάλεις κάποιον να γράψει νέα βιβλία, να κατασκευάσει μια νέα παιδεία, να επινοήσει μια νέα ιστορία.

Δεν θα χρειαστεί πολύς καιρός για να αρχίσει αυτό το έθνος να ξεχνά ποιο είναι και ποιο ήταν. Ο υπόλοιπος κόσμος γύρω του θα το ξεχάσει ακόμα πιο γρήγορα»

Μίλαν Κούντερα

“Όσοι έχουν πρόσβαση στα ΜΜΕ σκοπό έχουν να σχεδιάσουν, να διαδώσουν και να
δημιουργήσουν ένα σύστημα δογμάτων και πεποιθήσεων, τα οποία θα υπονομεύσουν την ανεξάρτητη σκέψη και θα εμποδίσουν την κατανόηση και ανάλυση των διεθνών καταστάσεων και των συνεπειών τους”.
Ένα σχόλιο βασισμένο σε μία απόφανση του γλωσσολόγου-διανοητή Νόαμ Τσόμσκυ, που βρίσκεται στο βιβλίο του :

 “Τα ΜΜΕ ως όργανο κοινωνικού ελέγχου και επιβολής” (ελληνική έκδοση Ελεύθερος Τύπος)

Η επαναχρησιμοποίηση αδόκιμων λέξεων /ορισμών προκειμένου να δικαιολογηθεί και να ψευδοερμηνευθεί ένα κυρίαρχο σύστημα εξουσίας και παραγωγής δεν αποτελεί επινόημα μιας συγκεκριμένης και μόνο εποχής. Οι όροι “παγκοσμιοποίηση-εκσυγχρονισμός” για παράδειγμα, συναντώνται είτε αυτούσιοι είτε ελαφρά παραλλαγμένοι σε διαφορετικές ιστορικές περιόδους υποστηρίζοντας όμως την ίδια ανάγκη: να εγχαραχθεί στην κοινωνική και ατομική συνείδηση, με απόλυτα δογματικό τρόπο, η αντίληψη μιας αποκλειστικής-μονοδιάστατης πραγματικότητας του κοινωνικού γίγνεσθαι ώστε να διευκολυνθεί η διατήρηση και η αναπαραγωγή της κυριαρχίας (οικονομικής-πολιτικής) όσων πραγματικά ανήκουν στις πλέον προνομιούχες “ελίτ” της οικονομίας της αγοράς νοούμενης ως του κυρίαρχου συστήματος παραγωγής σε παγκόσμια κλίμακα.

Στην κατεύθυνση αυτή συμβάλλουν αποφασιστικά οι ιδιοκτήτες των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας κι αυτό γιατί η εξουσία της πληροφόρησης βρίσκεται στα χέρια της οικονομικής εξουσίας. Μπορεί νομικά και θεσμικά ο οποιοσδήποτε να είναι σε θέση να ιδρύσει εφημερίδα, περιοδικό, ραδιοφωνικό και τηλεοπτικό σταθμό, αλλά στην πράξη μόνο οι οικονομικά ισχυροί κατορθώνουν να ιδρύσουν ένα μαζικό επικοινωνιακό μέσο που θα μπορέσει να επιβιώσει οικονομικά και να διαθέτει ένα ευρύτατο πεδίο (γεωγραφικό, τεχνικό κλπ.) διανομής, συναλλαγής και συγκέντρωσης διαφημιστικών πόρων. Σε αρκετές περιπτώσεις ιδιοκτητών ΜΜΕ χρησιμοποιείται η ιδιοκτησία του μέσου για την ενίσχυση των κύριων, παράλληλων οικονομικών τους δραστηριοτήτων κατά κύριο λόγο και έμμεσα αποκτούν την απαραίτητη πολιτική ισχύ ώστε να επηρεάζουν τους κυβερνώντες όπως και να προβάλλουν μονομερώς τις επιχειρηματικές τους δραστηριότητες.

Ο προεκτιθέμενος σκοπός επιτυγχάνεται με την οικονομική ισχυροποίηση του μέσου την οποία ρυθμίζει αποκλειστικά ο διαφημιστικός κόσμος που αποτελείται τόσο από τις επιχειρήσεις διαφήμισης όσο και από τις κραταιές πολυεθνικές (ή και τοπικά ισχυρές) διαφημιζόμενες εταιρείες. Γι’ αυτό ακριβώς τα μέσα πληροφόρησης μεταβάλλονται προπαντός σε διαφημιστικά μέσα. Το χρηματικό κέρδος και στις δύο περιπτώσεις: των ιδιοκτητών ΜΜΕ και των εταιρειών διαφήμισης-διαφημιζόμενων πολυεθνικών (κυρίως) εταιρειών, είναι ο σκοπός των επιχειρήσεων πληροφορήσεως, όπως άλλωστε κάθε ιδιωτικής επιχείρησης. Ο κόσμος της διαφήμισης όμως εξαρτάται από μία βασική αναγκαιότητα: την προσέλκυση του αγοραστικού /καταναλωτικού κοινού, γεγονός που έχει άμεση και καθοριστική επίδραση στο ζήτημα της πληροφόρησης.

Η πληροφόρηση της κοινής γνώμης δεν εντάσσεται στις επιδιώξεις των ΜΜΕ. Η παροχή της προσφερόμενης πληροφόρησης προσδιορίζεται αυστηρά από την έννοια του κέρδους και της απόκτησης του αναγκαίου κοινωνικού γοήτρου για την επίτευξη του μεγαλύτερου δυνατού κέρδους. Οι συνέπειες της βασικής αυτής αρχής είναι θεμελιακές αν λάβουμε υπόψη τη μονοπώληση της πληροφόρησης από τα ΜΜΕ: η πραγματικότητα πλέον κατασκευάζεται σύμφωνα με τις επιταγές της παγκόσμιας κυρίαρχης ιδιωτικής οικονομίας. Η πραγματική ροή των γεγονότων δεν έρχεται στην επιφάνεια στο συντριπτικό της ποσοστό και στη θέση της παρουσιάζεται μια στρεβλή, εντυπωσιακή, ψευδής, εικονική πραγματικότητα που καταλαμβάνει το σύνολο των ανθρώπινων και κοινωνικών δραστηριοτήτων. Η κατασκευή της τεχνητής πραγματικότητας πραγματικά δεν γνωρίζει όρια στους τρόπους προβολής της : οι ειδήσεις, οι διαφημίσεις, οι τηλεοπτικές δραματικές, κωμικές, ψυχαγωγικές εκπομπές, οι ενημερωτικές συζητήσεις, τα τηλεοπτικά και ραδιοφωνικά προγράμματα στο τρομακτικά μεγαλύτερο ποσοστό τους, η πολιτική και κοινωνική γραμμή των εφημερίδων (όπου συναντώνται όμως και οι περισσότερες εξαιρέσεις με την έννοια της συγκριτικά μικρότερης μεροληπτικότητας) βασίζονται στον εντυπωσιασμό, στην απόκρυψη της σφαιρικότητας των γεγονότων, στην ανάδειξη απόψεων, θεωριών, θέσεων που απηχούν την κυρίαρχη ιδεολογία και που ευνοούν την ισχυροποίηση και την αναπαραγωγή του συστήματος ιδιωτικής οικονομίας, των ελαχίστων οικονομικά ισχυρών εκφραστών της. Να μην διαφύγει επίσης της προσοχής μας το γεγονός της συγκέντρωσης και διοχέτευσης των διεθνών ειδήσεων από ελάχιστα διεθνή πρακτορεία ειδήσεων όπως το Associated Press, το Reuters, το Γαλλικό Πρακτορείο από τα οποία ο εθνικός έντυπος και ηλεκτρονικός τύπος αγοράζει και αναμεταδίδει όπως έχουν τις διεθνείς ειδήσεις χωρίς να επιλέγει και να διασταυρώνει τις σημαντικότερες από αυτές.
 
           

Η πολιτιστική παραγωγή των ΜΜΕ υποστηρίζει σημαντικά τον κεντρικό σκοπό ύπαρξης τους: αλλοιώνει πολιτισμούς ηπείρων αλλά και αυτοχθόνων κοινωνιών, χρησιμοποιεί στρεβλά τρόπους ζωής, έθιμα, σύμβολα, επεμβαίνει παραμορφωτικά στα πολιτιστικά δημιουργήματα ανθρώπων και λαών και κατασκευάζει μια βολική πολιτιστική πραγματικότητα που επηρεάζει τις κοινωνίες προς την κατεύθυνση κατανάλωσης των προϊόντων των πανίσχυρων εταιριών και της αποπολιτικοποίησης. Η κατανομή του χρόνου, η θεαματικοποίηση των επιλεγμένων γεγονότων, η επανάληψη ήχων, εικόνων, σημείων όπως τούτα συναρθρώνονται σε συγκεκριμένη δομή και αλληλουχία, η αποφόρτιση της γλώσσας από τα νοήματα της, αλλά και οι δημοσκοπήσεις που υποκαθιστούν την πραγματική συμμετοχή των ατόμων στη διαμόρφωση του πολιτικού σκηνικού συνιστούν απαραίτητα δομικά υλικά στην παραγωγή θεαματικής πολιτιστικής παραγωγής των ΜΜΕ . Παρατηρείται λοιπόν από τη συνολική δράση των ΜΜΕ ο προσανατολισμός τους στη διαμόρφωση του ατόμου, στο προγραμματισμό της συμπεριφοράς του μέσα από τη χειραγώγηση του κοινωνικού, τεχνικού και φυσικού περιβάλλοντος . Συμπερασματικά, φαίνεται ότι τα Mass Media παίζουν ρόλο εντελώς αντίθετο από εκείνον ενός συστήματος πληροφόρησης που θα εξυπηρετούσε το γενικό συμφέρον.

Η κριτική θεωρία των ΜΜΕ από την κοινωνιολογική σχολή της Φραγκφούρτης (και ιδιαίτερα από τους Τ.Αντόρνο-Μ.Χορκχάϊμερ) όπως και σύγχρονοι διανοητές-κοινωνιολόγοι (Ν.Τσόμσκυ-Π.Μπουρντιέ-Ζ.Μποντριγιάρ κ.α. ) έχουν με επιμονή και οξυδέρκεια επισημάνει και αναλύσει τον κυρίαρχο ρόλο που διαδραματίζουν τα ΜΜΕ στην κατασκευή της ιδεολογίας της χειραγώγησης των κοινωνιών από τους πραγματικά ισχυρούς εκφραστές της ιδιωτικής οικονομίας αλλά και από το κράτος ως κυρίαρχου- μονοπωλιακού εκφραστή της κοινωνικής οργάνωσης. Η βασικότερη όμως κοινή διαπίστωση τους συνίσταται στην απόρριψη της “στρατηγικής ψευδαίσθησης” μιας κριτικής κι εναλλακτικής χρήσης των μέσων, οδηγημένοι στην τοποθέτηση αυτή και από διαφορετικούς δρόμους προσέγγισης και ανάλυσης του φαινομένου, η οποία απόρριψη θα μπορούσε να συνοψιστεί από το ακόλουθο συμπέρασμα του Ζ.Μποντριγιάρ : “Δεν είναι σαν φορείς κάποιου περιεχομένου, αλλά με την ίδια τη μορφή και την ίδια τη λειτουργία τους, που τα μέσα επικοινωνίας γεννάνε κάποια κοινωνική σχέση… Τα μέσα επικοινωνίας δεν είναι απλοί συντελεστές, αλλά διαμορφωτές ιδεολογίας. Όχι μόνο δεν είναι επαναστατικά από τον προορισμό τους, αλλά δεν είναι πουθενά, ή έστω δυνητικά, ουδέτερα ή μη ιδεολογικά”.( Ρέκβιεμ για τα μέσα επικοινωνίας, εκδ. Ελεύθερος Τύπος).

Η προώθηση της κατασκευασμένης-τεχνητής αντίληψης της μετατροπής του κόσμου σε μία παγκόσμια κοινότητα (“χωριό”) όπου οι δυνατότητες οικονομικής ανέλιξης, εξάπλωσης της δημοκρατίας, πολιτιστικής ισότιμης ανταλλαγής, παροχής ωφέλιμων και αναγκαίων τεχνολογικών προϊόντων όπως και άλλων ευκαιριών βελτίωσης των όρων διαβίωσης, που συναντάται στις μέρες μας στη χρήση του όρου “παγκοσμιοποίηση” περά από την ιδεολογική της σκοπιμότητα για την οποία έχουν ήδη γραφεί αρκετά, εκπορεύεται κυρίως από τα ίδια τα ΜΜΕ που πέρα από τη διαφήμιση προϊόντων, διαφημίζουν πλέον κατά σύστημα την πληθωρική και πολύχρωμη διάχυση της ιδιωτικής (“ελεύθερης”) οικονομίας και της ιδεολογίας της.

Τα ΜΜΕ–Επιχειρήσεις συντελούν αποφασιστικά στη διαδικασία ενσωμάτωσης στο ήδη υπάρχον σύστημα παραγωγής, κατανάλωσης, ιδεολογίας, απομονώνουν όποια ατομική ή συλλογική σκέψη και δραστηριότητα είναι ικανή, δυνάμει ή θέσει, να προτάξει μία διαφορετική θεώρηση της πραγματικότητας, όπως και χρησιμοποιούν προβάλλοντας σε στρεβλή παρουσίαση τις αντίθετες, διαφορετικές, εναλλακτικές θεωρήσεις (είτε αυτές είναι πολιτικές είτε είναι πολιτιστικές) μεταμορφώνοντας την αυθεντικότητα τους σε πολιτιστικό προϊόν, σε διαφημιστικό μυθολόγημα, σε εμπειρική ανυπαρξία.

Όσα κυρίως αποτελούν οργανωμένα διεθνή, πανεθνικά, περιφερειακά συγκροτήματα, πέραν του ιδιοκτησιακού καθεστώτος τους που είναι και ο καθοριστικότερος παράγοντας διαμόρφωσης της επίσημης πολιτικής-ιδεολογικής- οικονομικής γραμμής τους, αποκτούν τη δομή μιας κάθετης ιεράρχησης στην οποία κατανέμονται αυστηρά καθήκοντα και όρια επαγγελματικής δραστηριότητας για να επιτυγχάνεται αμεσότερα και πιο αποτελεσματικά ο κύριος σκοπός της ύπαρξης και της λειτουργίας τους: η οικονομική τους ισχυροποίηση, δηλ. η απόκτηση του μεγαλύτερου δυνατού κέρδους από τον ουσιαστικό ιδιοκτήτη της κάθε επιχείρησης . Στην πραγματικότητα όσο μεγαλύτερο και πιο οργανωμένο είναι το μαζικό μέσο επικοινωνίας τόσο και το κέρδος ή η προσδοκία κέρδους του επεκτείνεται σε παράλληλες ή και πρώτιστες επιχειρήσεις και το μαζικό μέσο αποτελεί είτε το πρόσχημα είτε το μέσο πίεσης προς την κυβέρνηση και τους κρατικούς οργανισμούς από τον ιδιοκτήτη ή τους ιδιοκτήτες του μέσου. Τα διευθυντικά στελέχη και οι δημοσιογράφοι είτε ευθυγραμμίζονται πλήρως με την πολιτική γραμμή του μέσου όπου εργάζονται είτε για λόγους δημοκρατικού προσωπείου τους επιτρέπεται να εκφράζουν την διαφορετική προσωπική τους γνώμη σε προσδιορισμένα εκ των προτέρων όρια. Αν τα ξεπεράσουν ή αν ενοχλήσουν ουσιαστικά τα συμφέροντα του μέσου επεμβαίνουν οι ιεραρχικά ανώτεροι τους για να τους επαναφέρουν στην τάξη ή πιο δραστικά (και πιο απλά) τους αποπέμπουν από την εργασιακή τους θέση. Κατά κύριο λόγο όμως αποκτούν τη συνείδηση του έμπιστου προς το μέσο που εργάζονται και προσαρμόζουν τη δράση τους στα συμφέροντα της εργοδοσίας τους. Έχουν αποδεχτεί βαθιά τις αξίες και τα συμφέροντα της ιδιωτικής εξουσίας και του κρατικο-εταιρικού συμπλέγματος που εκπροσωπεί.

Υπάρχει βέβαια και ένα τμήμα δημοσιογράφων, οι είλωτες του ρεπορτάζ (η έκφραση του Π.Μπουρντιέ), μέρος των οποίων και λόγω της αμεσότητας του αντικειμένου εργασίας τους συντελούν στη διάνοιξη ρηγμάτων στη αυστηρό πλαίσιο ροής της πληροφόρησης με αποτέλεσμα τη διαφυγή περιορισμένης αντικειμενικής πληροφόρησης με την έννοια της περιγραφής του γεγονότος όπως πραγματικά συμβαίνει όπως πράττουν ορισμένοι από τους πολεμικούς ρεπόρτερ.

Το κυρίαρχο ζήτημα όμως σήμερα παραμένει ο έλεγχος των ΜΜΕ και η κατασκευή της πραγματικότητας που δεν έχει προηγούμενο στην ιστορία των ΜΜΕ, έχει όμως διαγραφόμενο μέλλον. Στις εθισμένες από την παραπληροφόρηση, την πολιτιστική υποβάθμιση, τη θεαματική κατασκευή της πραγματικότητας, την αλλοτρίωση των διαφορετικών πολιτιστικών χαρακτηριστικών κοινωνίες, η συνεχής επανάληψη και προβολή ενός ανύπαρκτου, κατασκευασμένου κόσμου όπου αποθεώνεται η οικονομική και πολιτική κυριαρχία των λίγων, η πολιτιστική υπεροχή της υποκουλτούρας της κατανάλωσης, η εξέλιξη της “παγκοσμιοποίησης” της οικονομίας ως “πεπρωμένο”, απειλείται σταθερά η διατήρηση των βασικών, διαχρονικών μέχρι τώρα αξιών και αρχών. Κατά προφανή λόγο ο νέος κόσμος της πληροφόρησης, του καταναγκασμού στην αποδοχή της χωρίς όρια οικονομίας της αγοράς, της τρομοκρατίας των πολέμων, χρειάζεται να επιβάλλει τις δικές του αξίες.

Τα Mass Media είναι το καταλληλότερο μέσο και ο σημαντικότερος παράγοντας για την καθυπόταξη των κοινωνιών και των ατόμων στο νέο είδος τυραννίας που επιδιώκει η έντονα συγκεντρωτική ιδιωτική εξουσία. Κατά συνέπεια η προπαγάνδα τους στοχεύει στην απομάκρυνση του κοινού από τη λήψη αποφάσεων για την ίδια του τη μοίρα, να περιορίσουν τη δημόσια αρένα, να ελέγξουν την άποψη, να πείσει το κοινό ότι οι βασικές αποφάσεις για το πώς θα διοικηθεί ο κόσμος-στις οποίες περιλαμβάνεται το εμπόριο, η παραγωγή, η διανομή, η σκέψη, η κοινωνική πολιτική, τα πάντα- έχουν ήδη ληφθεί από εκείνους που νομιμοποιούνται να ορίζουν το σύνολο της κοινωνικής ζωής. Η κατασκευή της συναίνεσης με την έννοια της χρήσης νέων τεχνικών προπαγάνδας προκειμένου να παραμείνει το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού αδρανές και αδιάφορο για την πολιτική και οικονομική κατάσταση βρίσκει στα ΜΜΕ ήδη από τις αρχές του αιώνα (συγκροτήματα τύπου) τον καλύτερο αγωγό σταθερής και πολύτροπης διοχέτευσης της.

Η συμπαιγνία του δημοσιογραφικού κόσμου με τους ανωτέρους τους και τους ιδιοκτήτες των ΜΜΕ όπου εργάζονται σε βάρος των ατόμων και των κοινωνιών που έχει σκοπό να αναπαραστήσει την πραγματικότητα, να μεταδώσει παντού τα είδωλα της αναπαράστασης ώστε να σταθεροποιηθούν και να αναπαράγονται σύμφωνα με τις τρέχουσες αλλά και τις πάγιες οικονομικές και πολιτικές επιδιώξεις των ελίτ που διατηρούν και καρπώνονται τον παγκόσμια και την κρατική οικονομία, δεν πρόκειται να διασπαστεί ή και να αλλάξει προσανατολισμούς εξ αντικειμένου. Η σημερινή τάση των ΜΜΕ κατευθύνεται προς την προώθηση ενός νέου μοντέλου προπαγάνδας που θα αποτελεί συνέχεια της μέχρι τώρα μορφής της και που θα αναπαραγάγει καθολικά τον ολοκληρωτισμό στα διάφορα επίπεδα της ανθρώπινης έκφρασης και δράσης, αν ήδη δεν παρατηρείται η αρχή αυτής της παγκόσμιας προπαγάνδας. Το κοινωνικό γίγνεσθαι αποσυντίθεται δια μέσου της εικονολογικής και βιομηχανικής παραγωγής είτε των εθνικών είτε των πολυεθνικών ΜΜΕ. Η διαδικασία αυτή παράγεται και αναπαράγεται σε διεθνή πλέον κλίμακα. Ότι είναι αναγκαίο, προσοδοφόρο, ακίνδυνο, παθητικά ουδέτερο, ομογενοποιημένο, ότι είναι εμπορεύσιμο και πολιτικά αποστασιοποιημένο, εντάσσεται και διαδίδεται σε όλο τον κόσμο, κατ’ επανάληψη, καθ’ όλο το χρόνο, χωρίς παύσεις και άλλες αντιεμπορικές και πολιτικά επικίνδυνες αναφορές.

Καθετί γίνεται εμπόρευμα, η πολιτική πρέπει να ασκείται από την εξειδικευμένη τάξη των επαγγελματιών πολιτικών, των εταιρειών δημοσκοπήσεων, καθόλου όμως μέσα από συμμετοχικές διαδικασίες. Το άτομο και η κοινωνία κατέχουν την ίδια στιγμή το ρόλο το προϊόντος και του καταναλωτή του, υπαρκτό και αληθινό είναι μόνο ότι φαίνεται και ότι προβάλλεται. Η αποσιώπηση των πραγματικών γεγονότων και η κατασκευή της πραγματικότητας είναι ο κόσμος που αναγνωρίζουν, παράγουν και αναπαράγουν τα ΜΜΕ. 
                             
Η πνευματική τους εξουσία έχει αποδειχθεί ικανή να οδηγήσει τους πολίτες σε κατάσταση αγελαίας υποταγής ( θέση Ουμπ.Έκο), καλλιεργεί δηλαδή τις πρόσφορες συνθήκες πολιτικής, οικονομικής και πολιτιστικής χειραγώγησης τους.

Η “παγκοσμιοποίηση του χειρότερου” αποτελεί την αναφορά και τη θέση των πολυεθνικών και εθνικών ΜΜΕ. Αν η εναλλακτική και συμμετοχική πληροφόρηση είναι ο θεωρητικά και δυνητικά αντίπαλος πόλος είναι μία πιθανότητα που αρχικά χρειάζεται να δοκιμαστεί, κατά δεύτερο λόγο να καταφέρει να επιβιώσει στο διαμορφωμένο σήμερα αρνητικό περιβάλλον και στη συνέχεια να αποδείξει τη διαφορετικότητα της , τη δημοκρατικότητα της και κυρίως τη χρησιμότητα της. Σε κάθε περίπτωση όμως η χρήση διαφορετικών οδών και μέσων πληροφόρησης και κυρίως η πνευματική αυτοκαλλιέργεια και η πολλαπλή εμβάθυνση της γνώσης από το άτομο και τις εθελούσιες συλλογικότητες είναι ο πιο αποτελεσματικός, σήμερα, τρόπος σύλληψης των διεθνών και εθνικών γεγονότων και η “ασπίδα” του ταυτόχρονα πάνω στην οποία η προπαγάνδα της κυρίαρχης πληροφόρησης συναντά ένα αρκετά ικανό εμπόδιο που την αποτρέπει να εισχωρήσει, να επηρεάσει και να κατευθύνει τη συνείδηση του.



Υποστηρικτική βιβλιογραφία: 1. Εισαγωγή στην Πολιτική, Maurice Dyverger, σ.122-130, εκδ. Παπαζήση 1985, 2. Ο Έλεγχος των ΜΜΕ-Τα Θεαματικά Επιτεύγματα της Προπαγάνδας (διάλεξη του N.Chomsky που έδωσε στις 17.3.1991 στο Kenfield της Καλιφόρνια) εκδ. Ελευθεριακή Κουλτούρα, 3. Η κουλτούρα των μέσων (κείμενα και αποσπάσματα διανοητών, φιλοσόφων, κοινωνιολόγων) , εκδ. Αλεξάνδρεια 1991 Ο τίτλος του σχολίου από μία φράση του κοινωνιολόγου Πιέρ Μπουρντιέ, που χρησιμοποιήθηκε ως επικεφαλίδα σε δημοσιευμένη συνέντευξη του στο περιοδικό “Μετρό”,τ. 32, Ιούνιος 1998.